TARÎKAT KAYNAKLARINA GÖRE RÂBITA
09 Şubat 2010 | Kategori: Tasavvuf
TARÎKAT KAYNAKLARINA GÖRE
RÂBITA HAKKINDA GENEL BİLGİLER
“Râbıta” Kelimesinin Sözlük ve terim anlamı:
Râbıta: Arapça “rabt” kökünden türetilmiş bir kelimedir. Sözlükte birleştirmek, bitiştirmek, iliştirmek ve bağlamak anlamına gelmektedir.
Arap ülkelerinde, (Rabita’tül-Üdebâ=Edebiyatçılar birliği) ve (Rabita’tül-Qurrâ’ =Kur’ân Hafızları Cemiyeti) gibi adlar altında çeşitli dernek ve kuruluşlar vardır ki bu isimler, aynı mesleğe mensup kimselerin belli bir amaçla bu kuruluşların çatısı altında bir araya gelmiş olduklarını ifade etmektedir. Yani bu bileşik adlar içindeki “râbıta” kelimesi, söz konusu birliği anlatmak için kullanılmaktadır.
İşte bütün bu ayrıntılar, “râbıta” sözcüğünün lügatteki genel anlamı hakkında bize yeterli bir bilgi vermektedir.
Kelimenin, konumuz açısından ifade ettiği özel anlama gelince, bir tasavvuf terimi olarak (daha doğrusu Nakşibendî Tarîkatı’nın kurallarından biri olarak) râbıta: Mürîdin, kendini mürşidi ile yüz yüze gelmiş varsayıp ondan feyiz aldığını (ondan metafizik anlamda güç aldığını ya da nurlandığını) zihninde canlandırması demektir.
Râbıtanın Değişik Tanımları:
Râbıta, Nakşibendî Tarîkatı’nın kurallarından biridir. Ancak zaman içinde kurumlaştırılmış olan râbıtanın, bütün tarîkat öncüleri tarafından onaylanmış, ya da üzerinde görüş birliğine varılmış çok net bir tanımı yoktur. Bununla birlikte gerek manzum, gerekse düz ifade olarak yalnızca birkaç kişi tarafından yaklaşık bir dille, râbıtanın ne olduğu anlatılmaya çalışılmıştır. Fakat başta Halid Bağdâdî olmak üzere bu şahıslar, meşruluğunun da ötesinde onun kaçınılmaz gerekliliğini, hatta râbıtanın, kaynağını Kurân-ı Kerîm’den ve Rasulullah (s)’ın sünnetinden aldığını kanıtlamak için olağanüstü çaba sarf etmişlerdir. Buna rağmen yaptıkları açıklamalar eskilerin tabiriyle: «Efrâdı câmi’ ağyârı mâni’» değildir. Yani râbıtayı her bakımdan tanımlayan ve onun başka bir şeyle karıştırılmamasını kesin biçimde sağlayan birer tanım olmaktan uzaktırlar. Nitekim aşağıdaki çeşitli tarifler ya da açıklamalar bunu kanıtlamaktadır.
Râbıtaya bazı izahlarla belli bir boyut kazandıranlar, yakın tarihte yaşamış olan Nakşibendî şeyhleridir. Bunlardan, Halid Bağdâdî’ye mal edilen açıklamada şöyle denilmektedir:
«Tarîkatta râbıta: Mürîdin, Allah’da fânî [1] olmuş bulunan şeyhinin şeklini hayâlinde sürekli canlandırmasıyla onun rûhâniyetinden yardım istemesi [2] demektir. Bu da mürîdin edeplenmesi (saygılı olmaya alışması) ve tıpkı şeyhinin yanında bulunuyormuş gibi gıyabında da ondan feyiz alabilmesi için lüzumludur. Çünkü mürîd, şeyhinin şeklini hayâlinde canlandırmakla ancak huzur bulur, nurlanır ve bu sayede çirkin davranışlarda bulunmaktan sakınır.» [3]
İleri sürüldüğü üzere bu sözler, Halid Bağdâdî’nin, İstanbullu Muhammed Es’ad Efendi’[4] ye gönderdiği bir mektupta yer almaktadır.
Iraklı Muhammed Emîn el-Kurdî el-Erbilî de Tenwîr’ul-Qulûb adlı eserinin “Tasavvuf” bölümünde ve «Nakşibendî Sâdâtına Göre Zikrin Keyfiyeti» başlığı altında saydığı on bir şarttan dokuzuncusu olan râbıtayı şöyle anlatıyor:
«Zikrin dokuzuncu keyfiyeti, mürşidi râbıta etmektir. Bu da mürîdin, kalbini şeyhin kalbine karşı bulundurması; gıyabında bile olsa onun şeklini hayalinde canlandırması; kalbine, şeyhin nur okyanusundan feyizlerin aktığını içinden tasavvur etmesi ve ondan bereket dilemesiyle olur. Çünkü mürîdin Allah’a ulaşabilmesi için vasıtası odur. » (Yani şeyhdir.) [5]
Bu kitabın en bariz özelliği, onun çok sade ve anlaşılır bir Arapça ile yazılmış olmasıdır. Dolayısıyla yazar, râbıtadan ne anlıyor, ya da onu nasıl anlatmak istiyorsa, her hangi bir yoruma mahal bırakmayacak şekilde amacını gâyet açık bir dille ortaya koymaktadır. El-Kurdî’nin, meseleyi bu kadar berrak bir tablo içinde sunduğu Tenwîr’ul-Qulûb adlı eseri ise konumuz açısından çok önemli bir belge oluşturmaktadır.
Ömer Zıyâüdîn Dağıstânî’nin de kendine göre râbıtayı tanımlaması şöyledir:
« (…) bu da mürîdin, kalbini Allah’ın peygamberlerinden birine, veya O’nun velî kullarından bir velîye, veya hepsinden birine, ya da silsilesi Hz. Peygamber (s)’e ulaşan kâmil bir mürşide veya şeyhine, ya da HAKKINDA GÜZEL DUYGULAR BESLEDİĞİ VE ÜSTÜNLÜĞÜNÜ TAKDİR ETTİĞİ BİRİNE BÜTÜN SEVGİ VE SAMİMİYETİYLE BAĞLANMASINDAN İBARETTİR.» [6]
Mustafa Fevzi ise râbıta konusunda manzum olarak kaleme aldığı İsbât’ul-Mesâlik adlı kitapçıkta Hâdimî’den naklen, râbıtayı şöyle tarif etmektedir:
«Ya tahayyül eylesün Peygamber’i,
Ya mübârek mürşid-i kâmilleri. » [7]
Râbıtanın, bir süredir önem kazanmasında büyük rol oynamış bulunan yakın tarihin etkili Nakşibendî şeyhlerinden Abdulhakîm Arvâsî’ye gelince, 1923 yılında kaleme aldığı “Râbıta-i Şerîfe” adlı risâlesinde bu tarîkat kuralını şöyle tarif etmektedir:
« Râbıta, Sıfat-ı İlâhiyye-i Zâtiye ile mütehakkık, makâm-ı müşâhedeye vâsıl bir kâmil–i mükemmel ile rapt-ı kalb eyleyüp huzur ve gıyabında o zatın sûretini hızâne-i hayâlinde hıfzetmekten ibarettir. »
Ağdalı bir ifade olduğu için günümüzün okuyucusu tarafından anlaşılamaya bileceği endişesiyle yukarıdaki tarifin, Necip Fazıl Kısakürek tarafından yapılan sadeleştirilmiş şeklini aşağıya alıyoruz.
« Râbıta, İlâhî-Zâtî sıfatlarla tahakkuk etmiş [8] ve müşahede makamına varmış bir kamil ve mükemmele kalp bağlayıp, huzur ve gıyabında o zatın suretini hayâl hazinesinde muhafaza etmekten ibarettir.» [9]
Yukarıdakilerden başka:
1. Hüseyn ed-Dewserî’nin H. 1237′de yazdığı «Er-Rahme’tul-Hâbıta…» ;
2. Ahmed el-Biqâî’nin H.1249′da kaleme aldığı «Risâle’tun Fi Âdâb’it-Tarîqa’tin-Naqshabandiyya» ;
3. Süleyman Zühdi’ye ait 1297 tarihli «Tabsıra’tul-Fâsıliyn …» adlı kitapların her birinde ayrıca râbıtanın yakın tarifleri yer almaktadır. Adları geçen bu dokuz râbıtacının da aynı zamanda mürşidi sayılan Halid Bağdâdî’ye ait Risâle-i Hâlidiyye’deki râbıtanın tanımıyla, yukarıdaki tanımlar arasında ortak noktalar vardır. [10]
——————————————————————————–
[1]. Fânî olmak: Bir tasavvuf terimidir. Sûfîler arasında genel olarak “Allah’da fânî olmak“ ya da “fenâfillâh“ şeklinde de ifade edilmektedir. Bk. BÖLÜM II/11 (Râbıta, “Fenâfillâh ve “Nirvana“)
. Tarîkatların hemen tamamında ve özellikle Nakşibendî Tarîkatında çok önemli bir inanış şekli olan “Rûhâniyetten istimdâd“ ya da günümüzün Türkçe’siyle (Evliyaların ruhundan yardım dilemek), kaynağını Animizm’den alır. «Animizm, ataların ruhlarına tapma esasına dayanan politeist bir inançtır.»
(Fazla bilgi için Bk. Ferit Aydın, İslâm’da inanç Sistemi, S.133-134, Kahraman Yayınları İstanbul-1995
[3]. Bk. Halid Bağdâdî, Risaletun fi Tahqıyq’ır-Râbita (Raşahât’ın kenarı S. 221-232 )
[4]. Muhammed Es’ad Efendi: Ayasofya Kütüphânesi’nin kurucusu, İstanbul Nakıyb’ul-Eşrâf’ı ve bir ara “Meclis-i Maârif-i Umûmiye Reisi“ (Milli Eğitim bakanı-1848).
Köken olarak Malatyalıdır. H. 1204/M. 1789′da İstanbul’da doğdu. “Ziynet’ul-Mecâlis” adlı kitabın yazarı ve II. Mahmud döneminin ünlü devlet adamlarından, Hâlet Efendi namıyla mârûf, Seyyid Muhammed Said’in öğrencisidir. Muhammed Es’ad Efendi, Kazaskerlik ve vak’anüvislik yaptı. Halid Bağdâdî, Muceddidiyye adı altında revize ettiği Neo-Nakşibendîliği Osmanlı başkentinde yayabilmek için O’nun nüfuzundan yararlanmak istedi. Muhammed Es’ad’ın hocası Hâlet Efendi ise Bağdâdî’nin genişleyen çevresinden endişe ediyor ve O’nun siyasi açıdan devlet için bir sıkıntı kaynağı olabileceğini Padişaha söylüyordu. Bu sebepledir ki Nakşibendîler, Hâlet Efendi’yi daima nefretle anarlar ve Onun 1823 yılında Konya’da idam edilmesini Bağdâdî’nin bir kerameti (!) olarak anlatırlar. H. 1264/M. 1848 yılında ölen Muhammed Es’ad Efendi’nin ise, Bağdâdî’ye karşı olumlu bir tavır sergilediği anlaşılmaktadır.
[5]. Bk. Muhammed Emîn el-Kurdî el-Erbilî (Öl.H.1332), Tenwîr’ul-Qulûb s. 512
[6]. Bk. Ömer Ziyâüddin Dağıstanî Tasavvuf ve Tarîkatlarla İlgili Fetvâlar s. 149-150
[7]. Bk. Mustafa Fevzi, İsbât’ul-Mesâlik s. 25
Mustafa Fevzi (1871-1924): Erzincanlı olduğu sanılmaktadır. Kalyon kâtibi olarak memurluk yaptı. Duygusal ve şair ruhluydu. Yaşlanınca Gümüşhânevî’ye bağlandı. İsbât’ul-Mesâlik’den başka birkaç risâlesi daha vardır. “Kâtip“ lakabıyla adaşlarından ayırt edilmektedir. Gümüşhânevî’nin, «Tekirdağlı» olarak bilinen Mustafa Fevzi adındaki bir diğer mürîdi ile O’nu karıştırmamak gerekir.
[8]. «İlâhî-Zâtî sıfatlarla tahakkuk etmiş» olma inancı hakkında fazla bilgi için Bk. BÖLÜM II/6 (Nakşibendîlik’de Kerâmet, Menkabe ve Râbıta ilişkisi)
[9]. Râbıta-i Şerîfe, Bayezit Devlet Kütüphânesi No. 243435 S. 18
[10]. Bu tanım, (Eğer Halid Bağdâdî’ye ait olduğu doğruysa) adı geçen risâlenin 10. sayfasında yer almaktadır. El-Hâc şerif Ahmed b. Ali tarafından tercüme edildiği ileri sürülen bu risâle, Merkezleri İstanbul-Çarşamba’da bulunan bir Nakşi cemaati tarafından, ismet Garîbullâh’a ait Risâle-i Qudsiyye ile birlikte bastırılmıştır. Üzerinde, nerede ve hangi tarihte basıldığına ilişkin bilgi yoktur.
Tarîkat Öncüleri Tarafından Râbıtanın Ayrıntıları Hakkında Yapılmış Çeşitli Açıklamalar:
Nakşibendîlerce şimdiye kadar gerek yazılı, gerekse sözlü olarak bu konuda ifade edilenlere bakılacak olursa râbıtanın çeşitli tariflerinden özet olarak şu anlamları çıkarmak mümkündür:
1. Râbıta: Mürîdin, şeyhini şeklen ve cismen tasavvur etmesidir. Yani daha açık bir anlatımla, onu fizik olarak zihninde canlandırmasıdır.
2. Bununla birlikte mürîd, şeyhinin kalbinden kendi kalbine nur hüzmelerinin yansıdığını, ya da nurdan çağlayanlar aktığını ayrıca düşünecek ve ondan bereket, himmet ve yardım isteyecektir. [1]
Bunu, tarîkat dilinde «istifâza» ya da «rûhâniyetten istimdâd» diye bazı yakıştırmalarla özet olarak anlatmaya çalışmışlardır.
3. Mürîd kendini, şeyhinin giyim ve kuşam tarzı içindeymiş gibi görmeye çalışacaktır.
Son dönemin Nakşibendî teorisyenlerinden Abdulhakîm Arvâsî’ye ait bu konuya ilişkin bazı açıklamalar sadeleştirilerek şu şekilde verilmiştir:
«Pîrin kıyafet ve heyetine aynen bürünmek, kendini mürşid şeklinde görmek ve hayâl etmek… Bu vaziyette meydanda olan sanki pirdir, kendisi değil… Bu kısım râbıta ibâdetlere mahsustur. Mesela Kur’ân dinlerken gözlerini yumar ve kendisini pîrin vücud ve kıyafetinde görür. Olan, sanki pîrdir, kendisi değil… Keza Kur’ân ve «Delâil» okurken, vaaz ve ders dinlerken, namaz kılarken kendisini mürşidin kıyafet ve heyetinde hayâl eder. Namazda kıyam (ayakta duruş), kuud (oturuş), ve kıraat (Kur’ân okuyuş) fiillerini yerine getiren sanki pîrdir, kendisi değil… »
«Bu son nokta şekline (Telebbüsî râbıta – kılığa bürünme) râbıtası ismi de verilir.»[2]
4. Birçok çeşitleri olan râbıtanın bu farklı şekilleri hakkında da aynı yazar şunları kaydetmektedir:
«Tatbik edile gelen râbıta (Usul bakımından) birkaç türlüdür: »
«Birincisi, Sâlik tarafından kâmil ve mükemmel sıfatlarına lâyık şeyhin sûretini karşısında tasavvur edip hayâl yoliyle iki kaşı arasına bakmak ve suretteki rûhâniyete yönelmek…. Bu bakış ve mıhlanışla kendinden geçme, kaybolma hali başlayıncaya kadar râbıtayı sürdürmek… (…)
«İkincisi, sâlikin, kendisini mürşid kıyafet ve heyetinde görmesidir. (…) Mürşidin suretiyle giyimli olmak bakımından bu râbıta şekline “telebbüs -giyim- râbıtası” ismi verilir.»
«Üçüncüsü, mürşidin suret ve heyetini karşısında görüp, onu kalbinin ortasına indirmek, kalbini uzun ve geniş bir dehliz farz ederek mürşidi o dehlizde yürüyor ve kendisine doğru geliyor hayâl eylemek…» [3]
5. Şeyhin şeklini hayâlde canlandırırken onun «rûhâniyetinden» istimdâd etmek (ondan yardım dilemek) gerekir.
Tarîkatçılara göre yalnızca sağ olan mürşidden değil, aynı zamanda ölüden de yardım beklenir. Yani şeyhin rûhâniyetinden yardım dilemek için onun, sağ ya da ölü olması fark etmez. Bu inanış hemen bütün tarîkatlarda vardır ve «himmet dilemek», «bereket talep etmek», «feyiz almak» «istifâzada bulunmak» ya da «rûhânîyetten istimdâd etmek » gibi çeşitli deyimlerle ifade edilir.
Mehmed Zâhid Kotku bu konuda aynen şunları kaydetmektedir:
«Bu tarikde şeyh, kemâl-i marifet ile mütehakkık olursa, ifâzada (yardım etme konusunda) ölü ile diri müsavi olurlar. » [4]
Aslında müsavi olmaktan da öte, (yine tarîkat rûhânîlerine göre) velî, öldükten sonra bir «tîğ-i üryân» gibi, yani kınından çıkmış olan bir kılıç gibi çok daha keskin olur ve onu çağıran insanın imdadına çok daha çabuk yetişir. Nitekim aşağıdaki dörtlük bu inancı açık olarak anlatmaktadır:
«İki cihanda tasarruf ehlidir çünki velî
Deme kim bu mürdedir bunda nice dermân ola
Rûh şemşîr-i Hudâ’dır ten gılâf olmuş ona
Tâ ki â’lâ kâr eder bir tîğ ki uryân ola.» [5]
6. Râbıtayı gerçek anlamdaki mürşide yapmak şarttır.
Peki gerçek manadaki mürşid kimdir ? Bu konuda da yine Kotku şunları söylemektedir:
«İnsân-ı kâmil mirât-ı haktır. Her kim kâmil insanın rûhâniyetine basîret gözüyle bakarsa onda Cenâb-ı Hakkın tecellîsini görür. Sıfatının zuhûrunu idrâk eder. » [6]
Demek ki râbıta sırasında, hayâlde canlandırılan insan tipi Nakşî rûhânîlerine göre «mir’ât-ı hak = Allah’ın aynası» olan ve kendisine «insân-ı kâmil» denilen, insanüstü kişiliğe sahip biri olmalıdır. Râbıta, bu derece yücelmiş ve Allah’a ayna olmuş (?) birine ancak yapılabilir.
7. Sağlara yapıldığı gibi Ölmüş kimselere de râbıta yapılabilir.
Ölüye râbıta yapma konusuna, özellikle son dönem Nakşî şeyhleri tarafından çok önem verilmiştir. Bu cümleden olarak Abdulhakîm Arvâsî’nin, «Mezarlara Râbıta Keyfiyeti» başlığı altında aşağıya alınan sözleri ilginçtir. Arvâsî şu öğütleri vermektedir:
«Mezar ziyaretçisi mürîd, nefsini her türlü dış alâkadan boşaltır. İçini dünya kayıtlarından uzaklaştırır. Kalbini ilimler ve nakışlardan ve hadiselere bağlı duygulardan çekip çıkarır. Ziyaret ettiği mevtânın rûhâniyetini hissi keyfiyetlerden mücerret bir nur farz eder. O kabir sahibinin Feyizlerinden bir Feyiz ve hallerinden bir hal zuhur edinceye kadar o nuru kalbinde tutar. (…)»
«Feyiz istekçisi ziyaretçi, Feyiz vericinin kabrine yaklaşıp selâm verir. Mezarın ayak ucuna yakın sol tarafına durur. Ona karşı hayattaki tavrını muhafaza eder. Bir fatiha ve on bir ihlas okur. Sevabının mislini mevtâya hediye eder. Sonra çöker oturur. Feyiz almak için kabirdeki mevtânın rûhâniyetine teveccüh eder….» [7]
Arvâsî’nin, ölüye râbıta konusundaki sözleri bundan sonra da epeyce sürmektedir ve Mehmed Zâhid Kotku’nun, bu konuda yazdıkları ile O’nun söyledikleri arasında paralellik vardır.
Kotku’nun, «Mevtâdan râbıta ile feyiz almak keyfiyeti:» başlığı altındaki sözleri ise şöyledir:
«Mürîd nefsini dünya alakalarından sıyırıp, kuyûdât-ı tabi’ıyyeden içini boşaltır ve kalbini ulûm ve nükûşdan ve havâtır-ı kevniyyeden temizler, sonra o meyyitin ruhâniyetinden feyiz alıncaya kadar o nuru kalbinde saklar; muhafaza eder. Eğer râbıta meyyitin kabrinin yanında olursa, o kabrin sahibine selam vermek lazımdır. Kabrin sağ ayak tarafına durur. Bir fatiha üç ihlâs ve bir âyet’ül-Kürsî okuyup sevabını o mevtânın ruhuna hediye eder. Sonra ruhâniyetine teveccüh edip istifâze eder. Nitekim (sav) efendimiz hazretleri “İşlerinizde güçlükle karşılaştığınız; kararsız olduğunuz zaman, kabir ehlinden yardım isteyiniz.” buyurdular.» [8]
Yukarıdaki ağdalı anlatım, büyük ihtimalle Abdulhakîm Arvâsî’nin, Râbıta-i Şerîfe adlı kitabından küçük bir değişiklikle ve biraz da sadeleştirilerek neredeyse aynen kopya edilmiştir. Ancak bu izlenimi uyandırmamak için yazı, alıntıyı yapan Mehmed Zâhid Kotku tarafından tırnak içine alınmamıştır. Adı geçen kitapçık, bugünkü nesil tarafından anlaşılmadığı için yazarı, Abdulhakîm Arvâsî’nin mürîdlerinden olan Necip Fazıl Kısakürek tarafından sadeleştirilmiştir.
8. Râbıta, yer yer zikirle açıklanmaya çalışılmış ve bazen de onunla karşılaştırılmıştır. Hatta, «Sabit olmuştur ki, râbıtasız zikir erdirici değil, zikirsiz râbıta ise tek başına erdiricidir.» şeklinde ilginç bir ifade kullanılmıştır. [9]
Ancak râbıtanın bir ibâdet biçimi olup olmadığına ilişkin pek açık bir kayda rastlanmamaktadır .
9. Râbıta, tarîkat ulularını gıyâben hayâlde canlandırma alışkanlığıyla onlara benzemeye çalışmak ve onların sahip oldukları fazîletleri kazanmaktır, diye bir yorum daha vardır. Bu görüşü, çağdaş ilahiyatçılardan biri şöyle izah etmektedir.
«Dinler ; “Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanma” veya O’nu taklid -imitatio dio- prensibini hedef almıştır. Bu gayeyi gerçekleştirmek isteyen insan oğlunun, sürüp giden hayatında canlı ve müşahhas bir modele olan ihtiyacı, “insanın insanı taklidi” -imitatio hominis- realitesini ortaya çıkarmıştır.» [10]
10. Yakın tarihin Nakşibendî şeyhlerinden biri de râbıtanın üç türlü olduğunu şu şekilde sıralayıp açıklamaktadır:
a) Râbıta’tül-Huzûr: Mürîdin devamlı olarak Allah ile beraber olduğunu düşünmesi.
b) Râbıta’tül-Mevt: Mürîdin, ölüm anının gelip çattığını, sanki mezara konmak üzere olduğunu, berzah ve ahiret alemlerini devamlı surette düşünmesi.
c) Râbıta’tül-Mürşid: Mürîdin devamlı olarak mürşidini düşünmesi ve onu hayâlinde canlandırması.[11]
İşte buraya kadar anlatılanlar, râbıtanın kısmen tanımları ve bazı yönlerden açıklamaları olarak kullanılmış çeşitli ifadelerdir.
——————————————————————————–
[1]. Muhammed Emîn el-Kurdî el-Erbilî, Tenwîr’ul-Qulûb s. 512
[2]. Abdulhakîm Arvâsî, Râbıta-i Şerîfe Risâlesi s. 11
[3]. Age. S. 21, 22
[4]. Mehmed Zahid Kotku (H. 1313/M. 1897-H. 1401/M. 1980) Tasavvufî Ahlâk: 2/272
[5]. Ahmed Yaşar Ocak, Menâkıbnâmeler S.7
[6]. Mehmed Zahid Kotku, Tasavvufî Ahlâk: 2/272
[7]. Abdulhakîm Arvâsî, Râbıta-i Şerîfe Risâlesi s. 23 Sadeleştiren N. F. Kısakürek
[8]. M. Z. K. Tasavvufî Ahlâk S. 2/272
Bu yakışıksız sözlerin, Hz. Peygamber (s)’e ait olduğunu ileri sürecek kadar çığırdan çıkmış olanlar, elbette ki bu suretle hem kişiliklerini, hem de öncülüğünü yaptıkları tarîkatın iç yüzünü bütün çıplaklığıyla ortaya koymuşlardır. Burada söylenebilecek tek şey, bu gibi kimselerin peşinden giden insanlara Hz. Peygamber (s)’in şu sözünü hatırlatmaktır: «Kim, benim adıma yalan uydurursa, yerini cehennemde hazırlasın!» (Bk. İmam Buhârî -Muhammed b. İsmail-, Sahîh’ul-Buhârî C. I, İstanbul-1315 S. 36; İmam Müslim -Müslim b. Hajjâj el-Quşeyrî-, Sahhih’u Muslim, C. I, S. 10)
[9]. Bk. Râbıta-i Şerîfe s.7, 8,10, 17, 45
[10]. İrfan Gündüz’ün basılmamış bir çalışmasından…
[11]. Ömer Zıyâuddîn Dağıstânî, Tasavvuf ve Tarîkatlarla ilgili Fetvâlar. S. 149
“Râbıtanın Şartları ve Uygulanış Biçimi:
Bilindiği üzere her tarîkatın kendine özgü birtakım kuralları vardır. Bunlar âdetâ birer kanun gibi, daha doğrusu “Allah’ın ya da Peygamber’in birer emri olarak” tarîkat bağlıları tarafından titiz bir şekilde uygulanırlar. İşte -konumuzun özünü oluşturan- “râbıta” da bu kurallardan biridir.
Zikrin değişik bir biçimi olarak da tanımlanan râbıta, Nakşibendî Tarîkatı’nda şeyh-mürîd ilişkisinin çok önemli bir halkasını oluşturur. Mürîdin şeyhe mutlak, kesin ve sürekli bağlılığını sağlamak üzere konmuş olan bu kuralın belli zamanlarda, belli uygulanış şekilleri vardır. Aynı tarîkatın bir cemaatinden diğerine küçük farklarla icra edildiği ise bir gerçektir. Genelde “Hatm-i Huwâcegân” adı altında uygulanan zikir merasimi sırasında halka şeklinde oturan mürîdler, şeyhin ya da onun adına “hatm”i yöneten vekilinin bir işareti üzerine râbıta yaparlar. Bu işaret, halkada bulunanların rahatça duyabileceği orta bir sesle “Râbıta-i Şerîfe !”, “mürşide râbıta”, ya da benzer bir komuttan ibarettir.
Nakşibendî Tarîkatı’nın dili Farsça’dır.[1] Dolayısıyla bu komutun da Farsça mı, yoksa (İslâm’da ibâdet dili olan) Arapça mı, ya da başka bir dille de yapılıp yapılamayacağına ilişkin herhangi bir açıklamaya rastlanmamaktadır.
Şunu özellikle belirtmek gerekir ki râbıta, tarîkatta bağımsız bir âyin değildir. Bilakis mürîd, râbıtayı pratikte ya kendi başına, zikrin bir parçası niyetiyle, ya da bir grubun içinde “Hatm-i Huwâcegân” âyininin kurallarından biri olarak yapar. “Hatm-i Huwâcegân” sırasında yapılan râbıta, bu ayinin on kuralından biridir.[2] Şu var ki tarîkat çevrelerince ona verilen olağanüstü önem sebebiyle bir yandan bu cemaatlerin başındaki liderler tarafından sık sık işlenmiş, üzerine yazılar ve kitapçıklar kaleme alınmıştır; diğer yandan râbıtayı İslâm dışı görenler, onu çok kısa ifadelerle reddetmeye çalışmışlardır. Fakat râbıtayı çürütmek amacıyla yazılmış kapsamlı ve belgesel bir reddiyeye bugüne değin rastlanmamıştır.
Yukarıda ifade edildiği gibi râbıta, mürîd tarafından “Hatm-i Huwâcegân” âyini dışında ve yalnız başına da yapılabilmektedir. Bu münferid râbıtanın en çok yapıldığı zaman “Wird”e başlamadan önceki dakikalardır.
“Wird”: Şeyh tarafından mürîde telkin edilmiş ve günün belli saatlerinde tekrarlanması istenmiş olan rûhânî ödev demektir. Bu ödev, belli sözlerin yüzlerce hatta binlerce kez tekrar edilmesiyle yerine getirilir. Râbıta ise ondan önce yapılan zihinsel bir hazırlanmadır. [3]
Gerek sistematik bir âyin biçimi olan “Hatm-i Huwâcegân” merasimi ve tüm ayrıntıları (ki bunlardan biri de râbıtadır), gerek bu ayrıntılardan her biri, gerekse şeyhin rûhânî bir ödev olarak mürîde verdiği herhangi bir ders, wird, telkin, emir ve tâlimat, tarîkat protokolünde zikrin kapsamına girer. Yani bunların hepsi, ya da herhangi biri, tarîkatın avam dilinde genel bir tabirle, “zikir” [4] olarak adlandırılır. Dolayısıyla râbıta da Nakşibendî Tarîkatı’nda bir zikir şeklidir.
Râbıtanın uygulanışı sırasında mürîdin oturuş biçimi, fiziksel ve zihinsel durumu ile yer, zaman ve ortam çok önemlidir. Bu durumları şu şekilde özetlemek mümkündür:
a) Abdestli olmak:
Râbıta yapan kimsenin, özellikle “Hatm-i Huwâcegân” halkasında bulunuyorsa -her şeyden önce- abdestli olması gerekir. Nitekim bu âyin genellikle sabah, ikindi ve yatsı namazlarından sonra düzenlendiği için halkaya katılan mürîdlerin hepsi zaten abdestli olurlar. [5]
b) İnâbeli olmak:
Yani mürîdin, mürşid olarak kabul ettiği şeyhe, ya da vekiline önceden bey’at etmiş olması gerekir. Buna, tarîkat dilinde “El almak” da denir. Zaten Nakşibendîlere göre bir şeyhe bağlanmayan (Yani daha açıkçası tarîkata girmeyen) insanın öncüsü şeytanın ta kendisidir. [6]
Şeyhlerden kimisi, aynı tarîkata bağlı olsalar bile kendisinden el almamış bulunanları (yani başka bir şeyhin mürîdlerini), yönettiği “Hatm-i Huwâcegân” halkasına kabul etmez. Bazıları ise bu konuda herhangi bir ayırım yapmazlar. Dolayısıyla tarîkatın bütün kurallarında olduğu gibi bu noktada da hemen her şeyhin yorumu ve protokolü farklıdır. Ancak halkaya oturan mürîd, her halükârda râbıtasını kendi şeyhine yapar. Bu vesile ile şunu da belirtmek gerekir ki kendi ifadelerine göre «Tarif edilen şekilde fenâ ve bekâ [7] mertebelerine ulaştıkları şehâdetle sabit olmayan kimseler her ne kadar zikir tâlimine mezun ve memur olsalar da kendilerine râbıta ettiremezler» [8]
Bu konuda bazı şeyhlerle halîfeleri arasında polemikler ve tartışmalar bile cereyan etmiş, hatta önemli bir olay diye yakın tarihin Nakşibendîlerine ait kitapçıklarda yer almıştır… [9]
c) Kapıyı kitlemek:
Aslında kapının içerden kitlenmesi sırf râbıtaya bağlı bir kural değildir. Nakşibendîlere göre bu, “Hatm-i Huwâcegân” âyininin bir ayrıntısıdır. Bununla beraber râbıta yalnız başına bile yapılsa yine de sakin bir yer tercih edilir. Şu var ki -yukarıda da değinildiği üzere- râbıta, “Hatm-i Huwâcegân” âyininin kurallarından biri olduğu için bu merasimin bir öğesi olarak icra edilirken zaten kapı kitli bulunmuş olur. Yakın tarihin Nakşibendî şeyhlerinden İsmet Garîbullah,
«İnâbe böyle ta’lîm etti ol mâh,
Kapanmak kapı sünnettir ol âgâh» [10]
mısralarıyla tarîkatın bu kuralını anlatmaya çalışmaktadır.
d) Ortamı Karartmak:
Vakit gece ise ışıkları söndürmek, gündüz ise pencerelere perde germek suretiyle ortam karartılır, ya da en azından loş hale getirilir. Ancak bunlar özellikle “Hatm-i Huwâcegân” âyininin yapıldığı mekân için söz konusudur. Tek başına râbıta yapan kişi, oturduğu yerde başından aşağıya bir çarşaf, ya da puşu gibi bir şey örtmek suretiyle de bu ortamı sağlayabilir.
e) «Ters Teverruk» Oturuşu İle Oturmak:
Bunun şekli şöyledir: Şafiî Mezhebinde namazdaki son oturuşun tam tersi olarak sol ayak dik tutulur (yani topuk yukarıda, parmak uçları ise yerdedir.) Sağ ayağın parmak uçları da -köprü gibi duran- sol bacağın altından biraz dışarı çıkarılır. Bu durumda sağ baldır tamamen yere yapışıktır, vücut zorunlu olarak sol tarafa doğru eğimlidir ve eller namazda olduğu gibi yine dizler üzerinde bulundurulur. Bu oturuş şeklinin, yakın tarihte yaşamış olan bazı Nakşibendî teorisyenleri tarafından öngörüldüğü anlaşılmaktadır.[11]
f) Gözleri Yummak:
Gerek “Hatm-i Huwâcegân” sırasında, gerekse mürîdin tek başına yaptığı râbıtada gözler yumulur. Hem hatim âyinini yöneten şeyh veya temsilcisi, hem de mürîdler aynı şeyleri yapmak durumundadırlar. Mürîd, hatim dışında ve yalnız başına râbıta yaparken de yine gözlerini yumar. [12]
g) Nefesi Kontrol Altına Almak:
Râbıta yaparken ağız kapalıdır, soluk burundan alınır. Nakşibendî Tarîkatı’nda başlıca iki çeşit zikir vardır. Bunlardan biri sözlü zikir olan “wird”dir, diğeri ise zihinsel zikir olan “râbıta”dır ki her ikisinde de nefes kontrol altında bulundurulur. [13]
h) Sabit ve Hareketsiz Durmak:
Yakın tarihte Nakşibendî Tarîkatı’na yeniden şekil verenler, Hatm-i Huwâcegân, zikir, râbıta ve benzeri âyinlerin uygulanışı sırasında mürîdin hareketsiz durmasını, ah, vah gibi ızdırap ve hüzün ifade eden sesler çıkarmamasını ve inlememesini şart koşmuşlardır. Onlara göre bu tür davranışlar şeytanın giriş kapısı ve nefsânî duyguların doyuma ulaştırılması olarak nitelenmiştir.[14]
ı) “Mürşid”in Sûretini Zihinde Canlandırmak:
Bu kural râbıtanın özünü oluşturur. Diğerleri ise buna bağlı olarak ikinci derecede ayrıntı sayılırlar. Nakşibendîlikte «Tarîkat Âdâbı» diye sıralanan kurallar içinde en önemli unsur olarak râbıtadan söz edilirken bu nokta üzerinde daha ısrarlı bir şekilde durulmuştur. [15]
Yapılan açıklamalara ve tarif şekillerine göre mürîd, bu ödevi yapmak için gerekli şartları yerine getirdikten ve gözlerini yumduktan sonra bütün dikkatini şeyhinin cismânî varlığı üzerinde toplamaya ve onun siluetini hayâlinde canlandırmaya çalışır. Nakşibendî Tarîkatı’nın, özellikle yakın tarihte oluşmuş Süleymancılık ve Menzilcilik gibi bazı kollarında şeyhin fotoğrafına bakmak suretiyle de râbıta yapılmaktadır. Mürîd bunu yaparken, şeyhinin nur deryası olduğuna inandığı kalbinden kendi kalbine bu nurların bir çağlayan gibi aktığını da aynı şekilde canlandırmaya gayret eder.
Râbıta yapanın konsantre olabilmesi, vecd halini yaşayabilmesi, (yani transa geçebilmesi) için onun, yukarıda anlatılanlara ek olarak -aynen gerçekmiş gibi- düşüneceği daha birçok şey vardır. Bunlardan bazılarını, Nakşibendî yazarlardan biri aynen şu ifadelerle açıklamaktadır:
«Kendinizi vâkıa halinde ölü ve teneşir tahtası üzerinde, kefene sarılmış tasavvur edeceksiniz (…)
«Mezarda olduğunuz halde, mürşidi, pîri, Allah ile aranızda vesîle ve vasıta mevkiindeki zatı düşünerek, onu yanınızda ve karşınızda farzederek ve onun yüce alnına, yani iki kaşı arasına gözlerinizi dikeceksiniz !»
« (…) o zatın ulu simasına hayâl hazinenizde yer verecek, onu kalbinizde hayâl yoliyle durduracaksınız.!» [16]
i) Mürşidin Rûhâniyetinden İstimdâd Etmek:
Râbıtanın çok önemli kurallarından biri de budur. Nakşibendî ruhânîlerine ait mektup ve kitapçıklarda bunun önemi sıkça vurgulanmıştır.
«Rûhâniyetten istimdâd»’ın ne demek olduğuna gelince bu, mürîdin şeyhinden himmet, bereket ve yardım dilemesidir. Bunun için şeyhin genç, yaşlı, sağ, ya da ölmüş olması arasında hiç bir fark yoktur. Hatta ölmüş olan şeyhin, kınından çekilmiş kılıç gibi olduğu, yani bütün maddesel kayıtlardan sıyrıldığı ve işlevini daha süratle yapabilecek durumda olduğu, yine bu tarîkatın rûhânileri tarafından ifade edilmiştir. Dolayısıyla mürîdin râbıta yaparken içinden, şeyhinin sûretini canlandırmasıyla birlikte ondan himmet ve medet dilemesi râbıtanın kaçınılmaz bir kuralıdır.
Bu şartlar bir şeyhten diğerine çoğalıp azalabilir, yani değişebilir. Nitekim bazı şeyhlerin, yolculuk sırasında veya çalışırken bile wirdlerini çekebileceklerine ve râbıtalarını yapabileceklerine ilişkin mürîdlerini serbest bıraktıkları, daha doğrusu onları bu durumlarda da boş bırakmak istemedikleri bilinmektedir.
Mürîd sık sık şeyhinin veya ona vekâlet eden yetkilinin sohbetlerinde sürekli telkinler alarak râbıta için hazır hale getirilir. Bu sohbetler bir çeşit şartlandırma seanslarıdır ; Son derece de etkilidir. Bu sırada oluşan mistik atmosfer içindeki mürîdin psikolojik durumu, ders ya da konferans izleyen bir dinleyicinin, hatta vaaz dinleyen bir mü’minin durumundan çok farklıdır. Mürîdin iç dünyasının derinliklerinde bu telkinlerle o kadar şiddetli etkiler uyandırılır ki râbıta sırasında o, kendinden geçmiş ve başka alemlere dalmış gibi olur. Arvâsî’nin tabiriyle:
«(…) mürîd, şeyhinin muhabbet alâkasıyla saatten saate onun renk ve kıvamı içinde olgunlaşır. Aksetme suretiyle de onun nurundan nur emer. Bu türlü faydalanma ve feyizlenmede, işin nasıl ve ne olduğunu bilmek şart değildir. Kavunun güneş hararetiyle pişmesi gibi sâlik, mürşidin terbiyesinde yavaş yavaş gelişir. Zamanla bu gelişme kemâle erer. Rahmânî nefesin üflenmesine istidad kazanır.» [17]
Mürşid râbıtası için, genellikle iki zaman vardır. Bunlardan biri “Hatm-i Huwâcegân” âyini sırasında, diğeri ise her mürîdin yalnız başına yapmak durumunda olduğu wird denilen sözlü zikre başlamadan öncedir. Bununla beraber yine her şeyhe göre, râbıtaya ilişkin zamanlama değişebilir. Esasen tarîkatta zikirle râbıta birbiriyle çok yakından alâkalıdırlar. Geniş anlamda râbıta da zikirden sayılmakla beraber “Zikir” terimi özellikle sözlü wird için kullanılır. Zikir de râbıta da tarîkatın temel kurallarındandır. Fakat daha önce de işaret edildiği gibi onlara göre râbıta zikirden çok daha önemlidir.
İşte râbıtanın uygulanış biçimi ve şartları hakkında elde edilebilecek en geniş bilgiler bunlardır denebilir.
——————————————————————————–
[1]. Bk. Muhammed b. Abdillâh el-Khânî (H. 1213/M. 1798-H. 1276/M. 1862), El-Bahja’tus-Seniyye, S. 3, 50; BÖLÜM – II/7 Tasavvuf, Nakşîlik ve Râbıta (Kelimât-ı Semâniye)
[2]. Tenwîr’ul-Qulûb adlı kitabın yazarı, Muhammed Emîn el-Kurdî el-Erbilî’ye göre râbıta, Nakşibendî Tarîkatı’nda zikrin 9.; “Hatm-i Huwâcegân“’ın ise 2. kuralıdır. Bk. Age. S. 512. ve 522.
[3]. Wird hakkında Bk. BÖLÜM – II/7 Tasavvuf (Seyr-u Sülûk); Kelimât-ı Semâniye (Yâd Kerd)
[4]. Zikir (Zikr): Arapça bir masdardır. Zihinde, ya da sözlü olarak bir kimseyi veya bir şeyi anmak manâlarında kullanılır. “Allah’ı zikretmek” Kur’ânî bir tabirdir ve Allah Teâlâ’nın emirlerindendir. Yüce Rabb’imiz, Nisa Sûresi’nin 103′üncü âyet-i Kerîmesi’nde meâlen: «Namaz kıldıktan sonra, ayakta, oturarak ve yan gelerek Allah’ı anınız.» buyurmaktadır. Yani normal olan her durumunuzda Allah (cc)’ı hatırlayınız ve O’nun yüce adını tekrar etme şerefine nail olunuz, demektir.
Keza Enfâl Sûresi’nin 45′inci âyet-i Kerîmesi’nde de: «Ey imân edenler! -düşmanlardan- bir toplulukla karşılaştığınız zaman direnin ve Allah’ı çok anınız.» buyurulmaktadır.
Kurân-ı Kerîm’de zikre, Allah Teâlâ’nın gerek Yüce adını, gerekse nimetlerini anmaya çok geniş yer verilmiştir. Tarîkatlarda, (özellikle Nakşibendî Tarîkatı’nda) ise zikrin Kur’ânî ölçülere uymayan biçimleri ve kuralları vardır. Bu tarîkatta “Râbıta“ ve “wird“ adı altında, rûhunu Hind mistisizminden alan uygulamalarla zikir yapılır. (Bk. Kavramlar Dizini: “wird“ maddesi)
[5]. Muhammed Emîn el-Kurdî el-Erbilî Tenwîr’ul-Qulûb s. 511, 512, 520
[6]. Age. S. 524, 525; A. Z. Gümüşhânevî, Jâmi’ul-Usûl S. 55; Muhammed b. Abdillâh El-Khânî, El-Bahja’tus-Seniyye S. 4; Ali Behcet, Risâle-i Ubeydiyye-i Nakşibendiyye S. 7. Üniversite Kütüphânesi No. 77258
[7]. Bk. BÖLÜM – II /11 (Râbıta, “Fenâfillâh“ ve “Nirvana“)
[8]. Abdulhakîm Arvâsî, Râbıta-i Şerîfe Risâlesi (Osmanlıca) s. 26 – Sadeleştirilmiş nüsha, S. 27 N. F. Kısakürek. Beyazıt Devlet Kütüphânesi No. 243435-Süleymaniye Kütüphânesi-Celal Ötüken/232
[9].Bk. BÖLÜM – II/6. Rûhânîler ve Râbıta (Bağdadi ile Karşıtları Arasındaki Kavgalar)
[10]. Risâle-i Qudsiyye S. 89
[11]. Bk. M. Emin el–Kurdî, Tenwîr’ul-Qulûb s. 511; A. Z. Gülüşhanevi, Jâmi’ul-Usûl S. 146; S. Zühdi, Majmûa’tul-Khâlidiyya S. 4; S. Zühdi, Nahja’tus-Sâlikîn S. 30; Ahmed el-Biqâî, Risâle’tun Fi Âdâb’it-tarîqa’tin-Naqshabandiyya s. 42
[12]. Bk. M. Emin el–Kurdî, Tenwîr’ul-Qulûb s. 512; A. Z. Gülüşhanevi, Jâmi’ul-Usûl S. 147; S. Zühdi, Majmû’a’tul-Khâlidiyya (Sahîfe’tus-Safâ) S. 4
[13]. Bk. M. Emin el–Kurdî, Tenwîr’ul-Qulûb s. 514
[14]. Bk. S. Zühdi, Majmû’a’tul-Khâlidiyya (Nahja’tus-Sâlikîn): S. 24
[15]. Bk. Halid Bağdâdî, Risâletun fi Tahqıyq’ır-Râbita s. 3; Ahmed Ziyâüddin Gümüşhânevî, Jâmi’ul-Usûl s. 146; Muhammed Emîn el-Kurdî el-Erbilî, Tenwîr’ul-Qulûb s. 512
[16]. Abdulhakîm Arvâsî, Râbıta-i Şerîfe Risâlesi, sadeleştirilmiş nüsha, s. 10 N. F. Kısakürek. Beyazıt Devlet Kütüphânesi No. 243435 – Süleymaniye Kütüphânesi-Celal Ötüken/232
[17]. Age. S. 20
1 Yorum yapılmış TARÎKAT KAYNAKLARINA GÖRE RÂBITA
Goffappeamy
07 Ağustos 2013 Saat 18:19
График работы фрилансера